چاقی یک بیماری پیچیده است که در اصل به معنای انباشت بیش از حد چربی در بدن است. نگرانی درباره چاقی به مسائل ظاهری محدود نمی‌شود، بلکه این بیماری یک مشکل پزشکی است که خطر ابتلا به بیماری‌ها و مشکلات سلامتی دیگر را افزایش می‌دهد، از جمله بیماری قلبی، دیابت، فشار خون بالا و برخی انواع سرطان. عواملی مانند وراثت، عوامل فیزیولوژیکی و محیطی، همراه با رژیم غذایی ناسالم و کمبود فعالیت بدنی می‌توانند عامل چاقی باشند.
در این مقاله، ما به عوارض چاقی خواهیم پرداخت و گزینه‌های پیشگیری و درمان آن را بررسی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
تعریف چاقی بر اساس سازمان بهداشت جهانی به شرح زیر است: “چاقی به عنوان تجمع غیرطبیعی و بیش از حد چربی که خطری برای سلامتی ایجاد می‌کند، تعریف می‌شود.” برای تشخیص وضعیت چاقی، محققان از شاخص توده بدنی (BMI) استفاده می‌کنند که در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم. سازمان بهداشت جهانی به طور کلی بیان می‌کند که اگر شاخص توده بدنی فرد بیش از ۲۵ باشد، او دارای اضافه وزن است و اگر بیش از ۳۰ باشد، دچار چاقی است.
در حال حاضر، چاقی به یک اپیدمی جهانی تبدیل شده است و سالانه بیش از ۴ میلیون نفر به دلیل اضافه وزن یا چاقی جان خود را از دست می‌دهند. نرخ اضافه وزن و چاقی در بزرگسالان و کودکان همچنان در حال افزایش است. از سال ۱۹۷۵ تا ۲۰۱۶، تعداد کودکان و نوجوانانی که دارای اضافه وزن یا چاقی در سنین ۵ تا ۱۹ سال بوده‌اند، بیش از چهار برابر (از ۴ درصد به ۱۸ درصد) در سطح جهان افزایش یافته است.
اضافه وزن و چاقی که در گذشته فقط در کشورهای با درآمد بالا به عنوان یک مشکل مطرح می‌شد، در حال حاضر در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، به ویژه در شهرها، به طور چشمگیری در حال افزایش است. بیشتر کودکان دارای اضافه وزن یا چاقی در کشورهای در حال توسعه مانند ایران زندگی می‌کنند و نرخ افزایش چاقی در آنها ۳۰ درصد بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته است.
عواملی که به اضافه وزن منجر می‌شوند:
همانطور که در ابتدای مطلب اشاره شد، وجود یک طیف گسترده از عوامل باعث افزایش وزن و چاقی می‌شود. اما عامل اصلی چاقی در افراد سالم، مصرف بیش از حد کالری از طریق غذا است.
برخی از غذاهای با سطح بالای کالری عبارتند از:
فست فودها
غذاهای سرخ‌کرده مانند سیب زمینی سرخ‌کرده
غذاهای گوشتی چرب و فرآوری شده
بسیاری از محصولات لبنی
غذاهایی که شکر اضافه دارند، مانند محصولات پخته شده، غلات صبحانه آماده و کلوچه‌ها
غذاهای حاوی قندهای پنهان مانند سس کچاپ و بسیاری از مواد غذایی کنسرو و بسته‌بندی شده
آبمیوه‌های شیرین، نوشابه‌های گازدار و نوشیدنی‌های الکلی
غذاهای فرآوری شده با سطح بالای کربوهیدرات مانند نان و شیرینی
علاوه بر این، سبک زندگی نامتحرک و عدم انجام ورزش به میزان کافی نیز باعث کاهش سوزاندن کالری در بدن و در نتیجه افزایش ذخیره کالری می‌شود.
عادات بد در زندگی کم‌تحرک که می‌توانند منجر به افزایش چربی بدن شوند، شامل موارد زیر می‌باشند:
جایگزین کردن انجام کارهای دستی با کار در یک محیط دفتری یا اداری.
جایگزین کردن فعالیت‌های فیزیکی در فضای باز با بازی با کامپیوتر.
استفاده از خودرو برای رفتن به همه جا به جای پیاده‌روی یا دوچرخه‌سواری.
علاوه بر این، عوامل دیگری که ممکن است منجر به چاقی و ایجاد عوارض آن شوند، عبارتند از:
فاکتورهای ژنتیکی و ارثی.
عدم کسب خواب کافی.
تجربه استرس زیاد.
وجود اختلالات غدد درون‌ریز که منجر به اختلالات هورمونی می‌شوند.
مصرف برخی از داروها.
عوامل محیطی نیز می‌توانند باعث افزایش مصرف غذاهای پرکالری شوند، مانند تبلیغات منفی و غیرسالم در تلویزیون، عدم آموزش صحیح درباره تغذیه، و عدم توانایی مالی برای خرید غذاهای سالم و مغذی.
عوارض چاقی شامل بروز بیماری‌های مختلف است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:
فشار خون بالا: با افزایش وزن، مقدار بافت چربی در بدن نیز افزایش می‌یابد. این بافت برای تأمین نیازهای اکسیژن و مواد غذایی خود به جریان خون وابسته است. افزایش نیاز به اکسیژن و مواد غذایی باعث افزایش حجم خون و فشار خون در سیستم گردش خون می‌شود. این افزایش فشار خون باعث بار زیادی بر دیواره عروق و سیستم گردش خون وارد می‌شود. همچنین، چاقی باعث افزایش ضربان قلب و کاهش ظرفیت عروق برای جابجایی خون می‌شود که باعث افزایش فشار خون می‌گردد.
دیابت نوع ۲: چاقی عامل اصلی بروز دیابت نوع ۲ است، زیرا افزایش چربی بدن باعث افزایش مقاومت بدن به اثر هورمون انسولین می‌شود. به همین دلیل، هورمون انسولین قادر نیست که وظیفه کنترل قند خون را به درستی انجام دهد و سطح قند خون بالا می‌رود. این افزایش قند خون یکی از عوامل خطر مهم برای سلامتی افراد است.
به طور کلی، چاقی می‌تواند منجر به بروز بیماری‌های قلبی-عروقی، بیماری‌های متابولیک، بیماری‌های مفصلی، بیماری‌های تنفسی، بیماری‌های پوستی و عوارض روانی نیز شود. بنابراین، حفظ وزن سالم و کنترل چاقی بسیار مهم است.
بیماری عروق کرونر یکی از عوارض چاقی است که ناشی از رسوب چربی در دیواره‌های سرخرگ‌های کرونر، که خون به قلب را تامین می‌کنند، ایجاد می‌شود. در طول زمان، رسوب این چربی‌ها باعث تنگ شدن دیواره داخلی عروق می‌شود و باعث کاهش جریان خون به بافت قلب می‌شود. کاهش عرضه خون به قلب منجر به ظهور آنژین صدری (درد قفسه سینه) می‌شود. همچنین، انسداد کامل عروق قلبی می‌تواند منجر به سکته قلبی شود.
رژیم غذایی‌هایی که دارای مقدار زیادی چربی اشباع شده مانند گوشت قرمز یا غذاهای سرخ شده هستند، علاوه بر ایجاد چاقی، می‌توانند منجر به افزایش کلسترول بد (LDL) خون شوند. چاقی همچنین باعث کاهش کلسترول خوب (HDL) و افزایش سطح تری‌گلیسیریدها می‌شود. تری‌گلیسیریدها بیشترین مقدار چربی در غذاها و بدن شما را شامل می‌شوند و در صورت برقراری طولانی مدت اختلال در سطح چربی‌های خون، باعث تصلب شرایین می‌شوند زیرا چربی‌های اضافی در دیواره رگ‌ها رسوب می‌کنند. تصلب شرایین خطر ابتلا به بیماری عروق کرونر و سکته مغزی را افزایش می‌دهد.
به طور کلی، اختلال در سطح چربی خون یکی از عوارض چاقی است که می‌تواند منجر به بروز بیماری‌های قلبی-عروقی مانند بیماری عروق کرونر و سکته مغزی شود. بنابراین، کنترل وزن و انتخاب رژیم غذایی سالم بسیار اهمیت دارد.
چاقی می‌تواند عوارض مختلفی در بدن ایجاد کند، از جمله سکته مغزی، سایش مفاصل (استئوآرتریت) و توقف تنفس در خواب. در افراد چاق، تصلب شرایین و رسوب چربی در دیواره سرخرگ‌ها رخ می‌دهد، که می‌تواند سرخرگ‌های مغزی را نیز تحت تأثیر قرار داده و باعث تنگ شدن آنها شود. در صورتی که لخته خونی در این عروق باریک شکل گیرد، به طور ناگهانی جریان خون به یک منطقه از مغز مسدود می‌شود و سکته مغزی رخ می‌دهد.
در افراد چاق، به دلیل افزایش فشار بر مفاصل، به ویژه مفاصل زانو، ران و مهره‌های پایین کمری، غضروف مفصلی تخریب می‌شود و درد مفصل و سفتی آنها را ایجاد می‌کند. این وضعیت به عنوان سایش مفاصل یا استئوآرتریت شناخته می‌شود.
توقف تنفس در خواب نیز یکی از عوارض چاقی است. در افراد چاق، به خصوص کسانی که دچار خور و پف زیادی هستند، اغلب توقف تنفس در طول خواب شبانه رخ می‌دهد. این افراد به دلیل انسداد مسیرهای هوایی ریه‌ها، به مدت کوتاهی تنفس نمی‌کنند و در طول شب بیدار می‌شوند. به علت اختلال در خواب شبانه، کیفیت خواب در شب کاهش می‌یابد و در طول روز نیز به دلیل اختلال در استراحت شبانه، افراد دچار گیجی و خستگی می‌شوند. تحقیقات نشان داده است که بیشتر افراد دارای وقفه یا آپنه تنفسی، دارای اضافه وزن بوده و گردنی بزرگ و راه هوایی باریکی دارند.
چاقی می‌تواند عوارض جدی برای سلامتی ایجاد کند، از جمله افزایش احتمال ابتلا به سرطان و بیماری کبد چرب. در زنان چاق، ریسک ابتلا به برخی انواع سرطان‌ها افزایش می‌یابد، از جمله سرطان سینه، سرطان رحم، سرطان تخمدان، سرطان گردن رحم و سرطان کیسه صفرا. همچنین، مردان چاق نیز در معرض خطر بالاتری برای سرطان‌های کولون، رکتوم و پروستات قرار دارند.
بیماری کبد چرب نیز یکی دیگر از عوارض چاقی است. در افراد چاق، مقدار بیشتری چربی به ساختار کبد وارد می‌شود. این تجمع چربی می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند، از جمله التهاب و تخریب بافت کبد، بیماری کبد چرب و در نهایت نارسایی کبدی (سیروز). حتی اگر فرد مورد نظر همزمان از مشروبات الکلی استفاده نکند، بیماری کبد چرب و سیروز کبدی همچنان می‌تواند در افرادی که مقادیر زیادی الکل مصرف نمی‌کنند، رخ دهد. بنابراین، چاقی به تنهایی می‌تواند عامل اصلی در بروز این بیماری باشد.
بیماری کیسه صفرا نیز یکی از عوارض چاقی است. در افراد چاق، تجمع چربی اضافی در بدن، باعث تجمع کلسترول بیشتری در بدن آنها می‌شود. این کلسترول اضافی می‌تواند در کیسه صفرا رسوب کند و سبب تشکیل سنگ‌های کیسه صفرا شود. همچنین، کاهش وزن سریع (بیش از ۱.۵ کیلوگرم در هفته) نیز می‌تواند منجر به تشکیل سنگ‌های کیسه صفرا شود.
علاوه بر بیماری‌های فیزیکی، چاقی می‌تواند عواقب ظاهری نیز داشته باشد. افراد چاق ممکن است نتوانند از لباس‌های زیبا استفاده کنند و به ظاهر پیرتر بنمایند. به همین دلیل، بسیاری از افراد با اضافه وزن و چاقی با مشکلات روحی و روانی مواجه می‌شوند و احساس کمبود اعتماد به نفس می‌کنند. این شرایط در طولانی مدت می‌توانند باعث بروز بیماری‌های جدی‌تر مانند افسردگی شوند.
چاقی باعث مشکلات در تحرک و ورزش نیز می‌شود و می‌تواند منجر به مشکلات جسمانی متعددی شود. به‌عنوان مثال، افراد چاق در انجام ورزش‌های فعال مانند فوتبال و کوهنوردی مشکل دارند و مفاصل پاهایشان تحت فشار زیادی قرار می‌گیرند. همچنین، ورزش در افراد چاق معمولاً با درد در نواحی مختلف بدن همراه است. چاقی حتی می‌تواند منجر به بروز بیماری‌های گوارشی مانند سوزش سر دل شود.
به‌طور کلی، عوارض چاقی به گستردگی بسیاری دارد و این بیماری به‌عنوان یکی از علل اصلی مرگ و میر در سراسر جهان شناخته می‌شود.
برای تشخیص اضافه وزن یا چاقی، می توان از شاخص توده بدنی یا BMI استفاده کرد. این شاخص براساس قد و وزن فرد محاسبه می شود. برای محاسبه BMI، وزن فرد به کیلوگرم تقسیم بر مجذور قد او به متر برسد. سپس براساس مقدار BMI، می توان وضعیت وزنی فرد را تشخیص داد.
BMI کمتر از ۱۸.۵: نشان دهنده کمبود وزن است و ممکن است نیاز به افزایش وزن داشته باشید. در این صورت، می توانید از راهنمایی پزشک یا متخصص تغذیه استفاده کنید.
BMI بین ۱۸.۵ تا ۲۴.۹: نشان دهنده وزن مناسب و تعادلی است. با حفظ وزن مناسب، می توانید خطر ابتلا به مشکلات جدی سلامتی را کاهش دهید.
BMI بین ۲۵ تا ۲۹.۹: نشان دهنده کمی اضافه وزن است. ممکن است به دلایل سلامتی نیاز به کاهش وزن داشته باشید. در این صورت، مشاوره پزشک یا متخصص تغذیه مفید است.
BMI بیشتر از ۳۰: نشان دهنده اضافه وزن شدید است. اگر وزن خود را کاهش ندهید، ممکن است سلامتی شما در خطر باشد. در این صورت، توصیه می شود با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.
در کل، شاخص توده بدنی یا BMI می‌تواند یک هشدار مناسب درباره خطر ابتلا به انواع بیماری‌ها باشد. اگر BMI شما کمتر از ۱۸.۵ (کمبود وزن) باشد، ممکن است در خطر ابتلا به شرایط زیر قرار داشته باشید:
سوء تغذیه
کم خونی
ضعف سیستم ایمنی که می‌تواند منجر به عفونت‌ها و بیماری‌های مکرر شود
پوکی استخوان
ناباروری
به طور کلی، هرچه BMI شما بالاتر باشد، خطر ابتلا به شرایط زیر بیشتر می‌شود:
بیماری قلبی
فشار خون بالا
دیابت نوع ۲
بیماری کیسه صفرا
آرتروز
آپنه خواب و برخی مشکلات تنفسی
برخی از انواع سرطان‌ها، از جمله سرطان روده بزرگ، سینه، آندومتر و کیسه صفرا
افسردگی و سایر مشکلات سلامت روانی
سکته
بیماری کبد چرب
کلسترول بالا
ناباروری
مهم است به خاطر داشته باشید که ممکن است بدون داشتن BMI بالا، هر یک از این شرایط بهداشتی را داشته باشید و همچنین می‌توانید بدون داشتن هیچ‌یک از این بیماری‌ها، BMI بالایی داشته باشید. عواملی مانند ژنتیک و سایر عوامل از قبیل سیگار کشیدن نیز نقش مهمی در ایجاد این شرایط دارند. BMI فقط به شما نشان می‌دهد که ممکن است دچار اضافه‌وزن یا چاقی باشید و در این صورت، احتمال ابتلا به بیماری‌هایی که ذکر شد، بیشتر خواهد بود.
روش‌های جلوگیری از چاقی و عوارض آن
خوشبختانه، برای جلوگیری از چاقی در کودکان و بزرگسالان روش‌های متعددی وجود دارد. جلوگیری از چاقی از سنین پایین آغاز می‌شود. برای کودکان، توجه به موارد زیر بسیار مفید است:
ارائه شیر مادر به نوزادان: تغذیه با شیر مادر باعث کاهش خطر چاقی در دوران کودکی می‌شود.
تأمین تغذیه مناسب برای کودکان در حال رشد: کودکان نوپا به مقادیر زیادی غذا نیاز ندارند. در سنین ۱ تا ۳ سال، هر اینچ افزایش قد، تنها ۴۰ کالری اضافی نیاز است.
آشنایی کودک با غذاهای سالم از ابتدا: کودک را تشویق کنید تا از سنین پایین میوه‌ها، سبزیجات و پروتئین‌های مختلف را امتحان کند. به این ترتیب، با رشد سن، احتمال بیشتری وجود دارد که این غذاهای سالم را در رژیم غذایی خود بگنجاند.
خانواده به عنوان نمونه، غذاهای سالم مصرف کنید: تغییر عادات غذایی در خانواده، به کودکان این امکان را می‌دهد که از ابتدا تغذیه سالم را تجربه کنند. این اقدام باعث می‌شود عادات غذایی سالم را در بزرگسالی رعایت کنند و از عوارض چاقی جلوگیری کنند.
تشویق کودک به خوردن آهسته در هنگام گرسنگی.
محدود کردن غذاهای ناسالم در خانه.
امتحان فعالیت‌های بدنی سرگرم‌کننده و هیجان‌انگیز با کودک.
محدود کردن تماشای تلویزیون برای کودک.
اطمینان حاصل کردن از خواب کافی برای کودک.
نظارت بر غذاها و خوراکی‌هایی که کودک در خارج از منزل (مانند مدرسه) مصرف می‌کند.
برای جلوگیری از چاقی در بزرگسالان، راه‌های زیر را هم در نظر داشته باشید:
مصرف چربی‌های سالم: بدانید که همه چربی‌ها بد نیستند. می‌توانید چربی‌های رژیمی سالم مانند چربی‌های غیراشباع چندگانه را مصرف کنید که سطح کلسترول را بهبود می‌بخشند و خطر چاقی را کاهش می‌دهند.
کاهش مصرف غذاهای فرآوری‌شده و شیرین: غذاهای فرآوری‌شده و فوق فرآوری‌شده حاوی چربی، نمک و قند بیش از حدی هستند که می‌توانند باعث پرخوری شوند و خطر چاقی را افزایش دهند.
افزایش مصرف سبزیجات و میوه‌ها: توصیه می‌شود روزانه پنج تا نه وعده سبزیجات و میوه مصرف کنید.
مصرف فیبر غذایی: مصرف فیبر غذایی به حفظ وزن کمک می‌کند. می‌توانید مقدار زیادی فیبر در رژیم غذایی خود داشته باشید.
توجه به شاخص گلیسمی: انتخاب غذاهای با شاخص گلیسمی پایین می‌تواند به ثابت نگه‌داشتن سطح قند خون کمک کند و در مدیریت وزن موثر باشد.
انجام تمرینات هوازی و با وزنه: ورزش‌های هوازی و تمرین با وزنه به شما کمک می‌کنند تا وزن خود را کنترل کنید و چاقی را جلوگیری کنید.
مدیریت تنش و استرس: تنش و اضطراب می‌توانند منجر به افزایش وزن شوند، بنابراین سعی کنید از تنش و استرس دوری کنید.
با رعایت این توصیه‌ها، شما می‌توانید از چاقی جلوگیری کنید و وزن سالمی را حفظ کنید.
بهترین راه حل برای درمان چاقی، همانطور که تمامی پزشکان، محققان و متخصصان تأکید می‌کنند، شامل رعایت یک رژیم غذایی سالم و کم‌کالری و انجام ورزش منظم است. برای انجام این کار، می‌توانید به موارد زیر توجه کنید:
رعایت رژیم غذایی متوازن و کنترل شده با کالری مناسب، طبق توصیه‌های متخصص تغذیه.
انجام فعالیت‌های ورزشی در طول هفته به مدت ۱۵۰ تا ۳۰۰ دقیقه، مانند پیاده‌روی سریع، دویدن آهسته، شنا، تنیس و سایر فعالیت‌های ورزشی.
غذا را به آرامی و به‌صورت آهسته مصرف کنید.
روش‌های دیگر برای درمان چاقی، علاوه بر رژیم غذایی مناسب، می‌توانند عبارت باشند از:
فعالیت بدنی: ورزش و فعالیت بدنی نقش مهمی در جلوگیری از عوارض چاقی دارند. هرچند کاهش میزان کالری در رژیم غذایی به کاهش وزن کمک می‌کند، اما حفظ وزن سالم نیاز به فعالیت بدنی برای سوزاندن انرژی دارد. فعالیت بدنی علاوه بر حفظ وزن سالم، فواید سلامتی بسیاری را به همراه دارد. به عنوان مثال، می‌تواند به پیشگیری و مدیریت بیش از ۲۰ بیماری کمک کند، از جمله کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ تا ۴۰ درصد. پزشکان توصیه می‌کنند که بزرگسالان باید حداقل ۱۵۰ دقیقه (دو ساعت و نیم) فعالیت با شدت متوسط در هفته را انجام دهند. این فعالیت‌ها می‌توانند شامل پیاده‌روی سریع، دوچرخه‌سواری، شنا، رقصیدن و…
کنترل استرس: استرس می‌تواند باعث افزایش وزن و مشکلات چاقی شود. برخی روش‌های کنترل استرس مانند مدیتیشن، یوگا و تمرینات تنفسی می‌توانند به کاهش استرس و بهبود روحیه کمک کنند.
خواب کافی: کمبود خواب می‌تواند بر تنظیم هورمون‌هایی که تأثیری بر کنترل اشتها و سیگنال‌های سیری دارند، تأثیر بگذارد. بنابراین، رعایت خواب کافی و کیفیت خواب مناسب نیز در کنترل چاقی مهم است.
کم کردن مصرف نوشیدنی‌های شیرین: نوشیدنی‌های شیرین حاوی مقادیر بالایی از قندها و کالری هستند. کاهش مصرف آنها می‌تواند به کاهش کالری دریافتی کمک کند.
مدیریت اشتها: یادگیری روش‌های مدیریت اشتها و کنترل غذاخوردن بر اساس سیگنال‌های گرسنگی و سیری ممکن است به کنترل چاقی کمک کند.
هرچند رژیم غذایی سالم و ورزش منظم بهترین راه‌ها برای درمان چاقی هستند، اما این روش‌هایدیگر نیز می‌توانند در کنترل و درمان چاقی موثر باشند.
نظرات کاربران